brezilya kızılderilileri ne demek?

Brezilya Kızılderilileri (Port. índios do Brasil, índios brasileiros) ya da Brezilya yerlileri (povos indígenas no Brasil, povos indígenas do Brasil, povos indígenas brasileiros), Brezilya'da yaşayan Doğu Brezilya ile Amazon Kızılderilileri kültür grubundan Kızılderili halkları. Brezilya Kızılderililerinden Fundação Nacional do Índio (Funai) adlı hükûmet kuruluşu sorumludur¹. Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística tarafından 2010 yılında yapılan son sayıma göre nüfusları 817.000 kişidir².

Avrupalılarla temas ilk kez 1500 nisanında Portekizli kâşiflerce olmuştur. 16. yüzyılda Brezilya kıyılarındaki kabileler Tupí (Tupi-Guarani dillerini konuşanlar) ve Tapuia (Tupí olmayanlar, özellikle Jê dillerini konuşanlar) olarak iki ana grupta kaydedilmiştir. 16. yüzyılda Avrupalılarla temas zamanından itibaren bugünkü Brezilya sınırları içinde yaşayan 2.000 kabile kaydedilmiştir ve bu kabilelerden birçoğu sömürge döneminde bağışıklık sistemine yabancı olan hastalıklardan ölmüş, köleleştirilmiş ya da Brezilya toplumu tarafından asimile edilmiştir. 18 Ocak 2007 tarihindeki Funai verilerine göre izole yaşayan ve henüz Beyazlarla temas kurmamış 67 kabile tespit edilmiştir.

Sayıları 672 olan ve Terras Indígenas (Yerli Toprakları) olarak adlandırılan kendi bölgeleri madencilik şirketlerince sık sık yasadışı olarak işgallere maruz kalmaktadır³. Brezilya Kızılderililerine ait yasal yer (parques e terras indigenas) sayısı 625 tir ve bunlar Brezilya'nın % 12,33 kısmına denk gelir.⁴

Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística tarafından yapılan 2000 sayımına göre en yüksek Kızılderili nüfusu barındıran ilk on belediye:⁵

• 1) São Gabriel da Cachoeira (AM) – % 76,31
• 2) Uiramutã (RR) – % 74,41
• 3) Normandia (RR) – % 57,21
• 4) Santa Rosa do Purus (AC) – % 48,29
• 5) Ipuaçu (SC) – % 47,87
• 6) Baía da Traição (PB) – % 47,70
• 7) Pacaraima (RR) – % 47,36
• 8) Benjamin Constant do Sul (RS) – % 40,73
• 9) São João das Missões (MG) – % 40,21
• 10) Japorã (MS) – % 39,24

Devlet başkanı Getúlio Vargas tarafından 1943 yılında bir kanun hükmünde kararname ile 19 Nisan günü Brezilya Kızılderili Günü (Dia do Índio) olarak kutlanmaya başlamıştır ve bu gün daha çok okullarda yerliler gibi giyinerek kutlanmaktadır.

Halklar

Adı	Diğer adları	Aile / Dil	Yer	Nüfus sayım / tahmin	Yıl
Aikanã	Aicanã, Aikaná, Massaká, Tubarão, Cassupá, Corumbiara, Aconã	Aicanã	Roraima	180	2005
Aimoré	Botocudo, Krenak	Krenak dili
Ajuru		Tupari	Roraima	77	2001
Akuntsu	Akunt'su	bilinmiyor	Roraima	6	2005
Amahuaca	Amaguaco, Amawaka, Amenguaca, Ameuhaque, Ipitineri, Sayaco Yora	Panoan	Amazonas	500	20006
Amanayé	Amanaié, Amanyé	Tupi–Guarani	Pará	192	2001
Amondaua	Amondawa, Uru-Eu-Wau-Wau	Tupi–Guarani	Rondônia	115	2010
Anacé
Anambé		Tupi–Guarani *Anambé	Pará	132	2000
Aparai	Apalai	Karíb	Pará	415	1998
Apiacá	Apiaká	Apiacá	Mato Grosso	192	2001
Apinajé	Apinayé, Apinaié	Jê	Tocantins	1262	2003
Apolima Arara		Portekizce	Acre (eyalet)	?
Apurinã		Aravak	Amazonas	2779
Aranã		Portuguese	Minas Gerais	?
Arapaso		Tucano	Amazonas	328
Arara	Arara do Pará, Ukaragma	Karíb	Pará	195
Araras Shawãdawa	Arara do Acre, Shawanaua	Panoan	Acre (eyalet)	332	2004
Araras-do-aripuanã		Tupi–Arara	Mato Grosso	150
Araueté	Araweté	Tupi-Guarani	Pará	398	2010
Arikapú	Arikapu	Yabutian dilleri *Arikapú Portekizce	Rondônia	33	2010
Aruá		Tupi dilleri *Monde **Aruá dili	Rondônia	58
Ashaninka	Ashenika, Kampa	Asháninka dili	Acre (eyalet) ve Peru	1018 (AC), 97,477 (Peru)	2010, 2007
Assurini do Tocantins	Akuawa, Asurini	Tupi–Guarani	Pará	466	2010
Assurinis do Xingu	Awaete	Tupi–Guarani	Pará	154	2010
Asundria		Charter	Roraima
Atikum	Aticum	Portekizce	Pernambuco	2743
Avá-Canoeiro	Canoeiro, Cara-Preta, Carijó	Tupi–Guarani	Bananal Island in Tocantins ve Northern Goiás	16
Guajá	Awá	Tupi–Guarani	Maranhão	280
Aweti	Aueti, Awytyza, Enumaniá, Anumaniá, Auetö	Aweti, Kamayurá dili, Portuguese	Mato Grosso	195	2011
Bakairi	Bacairi, Kurä, Kurâ	Karíb	Mato Grosso	950
Banawá		Arawá	Amazonas	100
Baniwa	Baniva, Baniua, Curipaco, Walimanai		Amazonas, Kolombiya, ve Venezuela	5141 (6790) (3236)
Bará	Bara tukano, Waípinõmakã	Tucano	Amazonas ve Kolombiya	39 (296)
Barasana	Panenoá	Barasana dili, Tucano	Amazonas ve Kolombiya	61 (939)
Baré	Hanera	Nheengatu	Amazonas ve Venezuela	2790 (1210)
Bororo	Coxiponé, Araripoconé	Bororo	Mato Grosso	1024
Canela	Ramkokamekrá, Apanyekrá	Je	Maranhão	2722	2010
Chamacoco		Zamucoan dilleri, Samuko *Chamacoco dili	Mato Grosso do Sul ve Paraguay	40, 1515	1994, 2002
Chiquitano		Chiquitano dili	Mato Grosso ve Bolivya	2000 (40000)
Cinta Larga	Matetamãe	Tupi dilleri *Monde **Cinta Larga	Rondônia ve Mato Grosso	1300
Deni	Jamamadi	Deni	Amazonas	736
Desano		Tucano	Amazonas ve Kolombiya	1531 (2036)
Dâw	Dow	Nadahup dilleri *Dâw dili	Amazonas	100
Enawene Nawe	Enawenê-Nawê, Enáuenês-nauê	Aravak	Mato Grosso	566	(2010)7
Ewarhuyana		?	Pará	12
Fulniô	Fulni-o	Yatê	Pernambuco	2930
Kali'na halkı	Kali'na tilewuyu, Galibi	Carib dili creoula	Amapá ve Fransız Guyanası	28	2000
Maroon-Kali'na		Kheuol ve Creole dili, patois	Amapá	1764
Gavião Mondé		Tupi dilleri *Monde	Rondônia	436
Paracatejê-gavião		Timbira Oriental	Pará	338
Pucobié-gavião	Gavião Pykopjê	Jê	Maranhão	250
Guajajara		Tupi–Guarani	Maranhão	13100
Guaraniler	(subgroups: Ñandeva, Kaiowa/Pai Tavytera ve Mbya)	Tupi–Guarani	Arjantin, Bolivya, Paraguay, Uruguay, Brezilya (RS/SC/PR, SP/RJ/MS)	34000 (Brezilya)
Guató halkı		Guató dili	Mato Grosso do Sul	372
Hupda	Hup	Maku	Amazonas ve Kolombiya	1500	1997
Hyskariana		?	Pará ve Roraima	?
Ikpeng		Karib	Mato Grosso	319
Ingarikó		Karíb	Roraima, Guyana ve Venezuela	675 (4000) (728)
Iranxe		Iranxe	Mato Grosso	326
Jabuti		Jaboti, Djeoromitxi dili	Rondônia	123
Jamamadi		Jamamadi dili *Arawá	Amazonas, Acre (eyalet)	800
Jarauara	Jarawara	Arawá	Amazonas	160
Javaé halkı		Jê dilleri *Macro-Jê **Karajá dili ***Javaé dialect	Tocantins	919
Jenipapos-canindé	Jenipapos-kanindé	Portekizce	Ceará	220
Jeripankó
Jiahui		Tupi–Guarani	Amazonas	50
Jiripancó		Portekizce	Alagoas	1500
Juma halkı	Yuma or Kagwahiva	Tupi–Guarani *Subgroup VI **Juma dili	Amazonas	7
Kaapor		Tupi–Guarani	Maranhão	800
Kadiuéu	Cadiweu	Guaikuru	Mato Grosso do Sul	1592
Kaiabi halkı	Caiabi	Tupi–Guarani	Mato Grosso ve Pará	1000
Kaimbé	Caimbé	Portekizce	Bahia	1270
Caingang	Kaingang	Jê	SP/PR/SC/RS	25000
Kaixana	Caixana	Portekizce	Amazonas	224
Calabaça	Kalabaças	?	Ceará	?
Calancó	Kalankós	?	Alagoas	230
Calapalo	Kalapalos	Karíb	Mato Grosso	417
Camaiurá	Kamayurá (Kamaiurá)	Tupi–Guarani	Mato Grosso	355
Camba	Kambas	?	Mato Grosso do Sul	?
Cambeba	Kambebas	Tupi–Guarani	Amazonas	156
Cambiuá	Kambiwás	Portekizce	Pernambuco	1578
Canamari	Kanamaris	Katukina	Amazonas	1327
Apaniecras-canelas	Kanela Apaniekra	Jê	Maranhão	458
Rancocamecras-canelas	Kanela Rankokamekra	Jê	Maranhão	1337
Canindé	Kanindés	Portekizce	Ceará	?
Kanoê	Canoê	Tupi dilleri *Monde **Kanoê dili	Rondônia	95
Cantaruré	Kantaruré	Portekizce	Bahia	353
Capinauá	Kapinawá	Portekizce	Pernambuco	422
Karajá	Iny, Carajá	Jê dilleri *Macro-Jê **Karajá or Ynã	Mato Grosso, Tocantins, ve Pará	2500
Karapanã		Tucano	Amazonas ve Kolombiya	42 (412)
Karapotó		Portekizce	Alagoas	796
Karipuná		Tupi–Guarani	Rondônia	21
Caripunas-do-amapá	Karipunas-do-amapá	Creoulo Francês	Amapá	1708
Cariri	Kariri	Portekizce	Ceará	?
Cariris-xocós	Kariris-xocós	Portekizce	Alagoas	1500
Caritiana	Karitiana	Arikem	Rondônia	230	2010
Araras-caros	Karo	Ramarama	Rondônia	184
Karuazu		Portekizce	Alagoas	?
Katukina		Katukina	Amazonas	289
Katukina		Panoan	Acre ve Amazonas	318
Katxuyana		Karib	Pará	69
Kaxarari		Panoan	Amazonas ve Rondônia	269
Kaxinawá		Panoan	Acre ve Peru	3964 (1400)
Kaxixó	Caxixó	Portekizce	Minas Gerais	?
Kayapo	Caiapó (altgrupları: Gorotire, A'ukre, Kikretun, Mekrãnoti, Kuben-Kran-Ken, Kokraimoro, Metuktire, Xikrin ve Kararaô)	Jê	Mato Grosso ve Pará	7096
Kiriri	Quiriri	Portekizce	Bahia	1401
Cocama	Kocamas	Tupi–Guarani	Amazonas, Peru, ve Kolombiya	622 (10705) (236)
Korubo	Korubu	Panoan	Amazonas	250
Craó	Krahó	West Timbira	Tocantins	1900
Krenak	Crenaque, Botocudo	Krenak dili	Minas Gerais	150
Cricati	Krikati	Jê	Maranhão	620
Kubeo		Tucano	Amazonas ve Kolombiya	287 (4238)
Kuikuro		Karib	Mato Grosso	450
Kujubim	Cujubim, Miqueleno, Cujubi	Txapakura group	Upper Rio São Miguel, Rondônia	27
Kulina Madihá	Culina, Kulina, Madihá8	Arawá	Acre (eyalet), Amazonas, ve Peru	5,975
Culinas-pano	Kulinas-pano	Panoan	Amazonas	20
Kuripako		Aravak	Amazonas ve Kolombiya	1115 (?)
Curuaia	Kuruayas	Munduruku	Pará	115
Kwazá		Kwazá	Rondônia	25
Machinere	Machineri, Manchineri, Manitenerí, ve Maxinéri.	Aravak	Acre (eyalet), Bolivya, ve Peru	10429
Macurap		Tupari	Rondônia	267
Makuna		Tucano	Amazonas ve Kolombiya	168 (528)
Macuxi	Makuxi	Karib	Roraima ve Guyana	16500 (7500)
Marubo		Panoan	Amazonas	1043
Matipu		Karib	Mato Grosso	119
Matis		Panoan *Matis	Amazonas	239
Matsés	Mayoruna	Panoan	Amazonas ve Peru	829 (1000)
Maxacali	Maxacalí	Maxakalían	Minas Gerais	802
Meinaco	Mehinako	Aravak	Mato Grosso	254	201110
Metyktira				87	2007
Menqui	Menki	Iranxe	Mato Grosso	78
Miranha		Bora	Amazonas ve Kolombiya	613 (445)
Miritis-tapuia	Miritys-tapuya	Tucano	Amazonas	95
Mundurucu	Munduruku	Munduruku	Pará	7500
Muras		Mura	Amazonas	5540
Nadöb		Maku	Amazonas	300
Nauquá	Nahukuá	Karib	Mato Grosso	105
Nambikwara	Nambiquara, Nambikwara (subgroups Nambikwara do Campo, Nambikwara do Norte, Nambikwara do Sul)	Nambikwara	Mato Grosso ve Rondônia	1145
Naruvoto		Karib	Mato Grosso	78
Náua		Portekizce	Acre (eyalet)	458
Nukini		Panoan	Acre (eyalet)	458
Ofayé	Ofaié	Ofaié	Mato Grosso do Sul	56
Oro-uin	Oro Win	Txapakura group *Madeira dilleri **Oro Win	Rondônia	50
Paiter		Tupi dilleri *Monde	Rondônia	920
Pakaa Nova	Waricaca', Uari, Orowari, Wari'	Txapakura group *Madeira dilleri **Wari’ dili	Rondônia	1930
Palicure	Palikur	Aravak	Amapá ve Fransız Guyanası	1293	2010
Panará		(Krenhakarore) Jê	Mato Grosso ve Pará	202
Pancararé	Pankararé	Portekizce	Bahia	1500
Pankararu		Portekizce	Pernambuco	4146
Pankaru		Portekizce	Bahia	84
Parakanã		Tupi–Guarani	Pará	800
Pareci		Aravak	Mato Grosso	1293
Parintintin		Tupi–Guarani	Amazonas	156
Patamona		Karib	Roraima ve Guiana	50 (5500)
Pataxó	Pataxó-hã-hã-hães	Portekizce	Bahia	2790
Paumari		Arawá	Amazonas	870
Pipipã		Portekizce	Pernambuco	?
Pirarrã	Mura-pirahã, Pirahã	Mura	Amazonas	360
Piratapuia		Tucano	Amazonas ve Kolombiya	1004 (400)
Pitaguari	Pitaguary	Portekizce	Ceará	871
Potiguara	Potyguara, Pitiguara	Potiguara ve Portekizce	Paraíba	7575
Poianaua	Poyanawas	Panoan	Acre (eyalet)	403
Rikbaktsa		Jê dilleri *Macro-Jê **Rikbaktsas	Mato Grosso	909
Sakurabiat		Tupari	Rondônia	66
Sateré-Mawé		Mawé	Amazonas ve Pará	7134
Shanenawa		Panoan	Acre (eyalet)	178
Siriano	Selea, Sürá	Tucano	Amazonas ve Kolombiya	17 (665)
Suruí de Rondônia	Paiter, Suruí do Jiparaná	Tupi–Guarani	Rondônia	1,172	201011
Suruí do Pará	Aikewara, Akewara, Akewere	Tupi–Guarani	Pará	330	201012
Suiá	Suyás	Jê	Mato Grosso	334
Tabajara		Portekizce	Ceará	?
Tapaiúna	Tapayuna	Jê	Mato Grosso	58
Tapeba		Portekizce	Ceará	2491
Tapirapé		Tupi–Guarani	Mato Grosso	438
Tapuia		Portekizce	Goiás	235
Tariana		Aravak	Amazonas ve Kolombiya	1914 (205)
Taurepangue		?	Roraima ve Venezuela	532 (21,000)
Tembé		Tupi–Guarani	Pará ve Maranhão	820
Tenharim	Kagwahiva	Tupi–Guarani *Subgroup VI **Tenharim dili13	Amazonas	585
Terena		Aravak	Mato Grosso do Sul	15795
Tikuna	Tikuna	Ticuna	Amazonas, Peru, ve Kolombiya	32,613 (4200) (4535)
Tingui-botó		Portekizce	Alagoas	350
Tirió	Tiriyó (subgroups: Tsikuyana e Kah'yana)	Karíb	Pará ve Surinam	735 (376)
Torá		Txapakura group *Madeira dilleri **Torá dili	Amazonas	51
Tremembé		Portekizce	Ceará	5000
Truká		Portekizce	Pernambuco	1333
Trumai	Trumái, Trumaí	Trumai dili	Mato Grosso	97	201114
Tsunhuam Djapa	Tsohom-dyapa	Katukina	Amazonas	100
Tucano		Tucano	Amazonas ve Kolombiya	4604 (6330)
Tumbalalá		Portekizce	Bahia	900
Tupari		Tupari	Rondônia	338
Tupinambá		Portekizce	Bahia	?
Tupiniquim	Tupinikim	Portekizce	Espírito Santo	1386
Turiuara	Turiwara	Tupi–Guarani	Pará	60
Tuxá		Portekizce	Bahia ve Pernambuco	1630
Tuiúca	Tuyuka	Tucano	Amazonas ve Kolombiya	593 (570)
Umutina		Bororo	Mato Grosso	124
Uaiuai	Wais wai (subgroups: Karafawyana, Xereu, Katuena, ve Mawayana)	Karib	Roraima, Amazonas, Pará, ve Guiana	2020 (130)
Uaimiris-atroari	Waimiris-atroari	Karib	Roraima ve Amazonas	931
Oiampi	Wajãpis	Wajãpi, da família Tupi–Guarani	Amapá ve Fransız Guyanası	525 (412)
Uanano	Wananas	Tucano	Amazonas ve Kolombiya	447 (1113)
Uapixana	Wapixana	Aravak	Roraima ve Guyana	6500 (4000)
Uarequena	Warekena	Aravak	Amazonas ve Venezuela	491 (409)
Uassu	Wassu, Wasu	Portekizce	Alagoas	1447
Uaurá	Wauja	Aravak	Mato Grosso	321
Uaiana	Wayana	Karib	Pará, Surinam ve Fransız Guyanası	415 (400) (800)
Uitoto	Witoto	Witoto	Amazonas, Kolombiya, ve Peru	(5,939) (2775)
Wassu-Cocal
Xakriabá	Xacriaba	Jê	Minas Gerais	6000
Xambioá	Karajá do Norte, Ixybiowa, or Iraru Mahãndu	Jê dilleri *Macro-Jê Karajá dili Xambioá dialect	Tocantins	185
Xavante		Jê	Mato Grosso	9602
Xerentes	Xerente	Jê	Tocantins	1814
Xetá		Tupi–Guarani	Paraná	8
Caiapós-xicrin	Xikrin	Kayapó, Jê dilleri	Pará	1,052
Xipaia	Xipaya	Juruna	Pará	595
Xoclengue		Xoclengue	Santa Catarina	757
Xocó	Xokó	Portekizce	Sergipe	250
Xukuru		Portekizce	Pernambuco	6363
Xukuru Kariri		Portekizce	Alagoas	1820
Yaminawa		Panoan	Acre, Brazil, Peru, ve Bolivya	618 (324) (630)
Ianomâmi	Yanomami (subgroups Yanomam, Sanumá ve Ninam)	Yanomami	Roraima, Amazonas, ve Venezuela	11700 (15193)
Yawalapiti	Iaualapiti	Aravak	Mato Grosso	208
Yawanawá	Iauanauá	Panoan	Acre (eyalet)	450
Ye'kuana	Yekuana, Yequana, Maiongong	Karib	Roraima ve Venezuela	426 (3632)
Yudjá	Yuruna, Juruna, Yudja	Juruna	Pará ve Mato Grosso	278
Yuhupde		Maku	Amazonas ve Colômbia	?
Zo'é	Poturu	Tupi–Guarani	Pará	152
Zoró	Pangyjej	Tupi dilleri *Monde	Mato Grosso	414
Zuruahã	Suruwahá	Arawá	Amazonas	143

Kaynakça

Dış bağlantılar

• Fundação Nacional do Índio (Funai)
• Indigenous Peoples in Brazil. Instituto Socioambiental
• Yale University: Genocide Studies program : Indigenous Genocide in the Amazon Region

Orijinal kaynak: brezilya kızılderilileri. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.

Footnotes

1. ↩
2. ↩
3. ↩

4. Sabbatini, Renato M.E. (2005). Aboriginal Telehealth in Brazil ↩

5. ↩

6. "Amahuaca." Ethnologue. Retrieved 16 Feb 2012. ↩

7. "Enawenê-nawê: Introduction." Instituto Socioambiental: Povos Indígenas no Brasil. Retrieved 28 Mart 2012 ↩

8. "Kulina." Ethnologue. Retrieved 19 Feb 2012. ↩

9. "Manchineri: Introduction." Povos Indígenas no Brasil. Retrieved 20 Feb 2012. ↩

10. "Mehinako: Introduction." Instituto Socioambiental: Povos Indígenas no Brasil. Retrieved 14 Mart 2012 ↩

11. "Paiter: Introduction." Instituto Socioambiental: Povos Indígenas no Brasil. Retrieved 5 Nisan 2012 ↩

12. "Suruí: Introduction." Instituto Socioambiental: Povos Indígenas no Brasil. Retrieved 5 Nisan 2012 ↩

13. ↩

14. "Trumai: Introduction." Povos Indígenas no Brasil. Retrieved 24 Feb 2012. ↩

Kategoriler